Matera - miasto wykute w skale

To jedno z najstarszych tak dobrze zachowanych miast na świecie. Zabytkowa część Matery, zwana Sassi, z kompleksem domów wykutych w całości lub w części skale, znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Początki tutejszego osadnictwa sięgają epoki kamienia łupanego, okresu około 10 tysięcy lat temu, gdy nasi prapraprzodkowie zaczęli drążyć groty w miękkiej, wapiennej skale wąwozu Gravina. Pierwsi osadnicy zasiedlali zwykłe" groty, dopiero w średniowieczu budownictwo stało się bardziej zaawansowane, zaczęto łączyć skalne jaskinie z materiałem budowlanym.

Pierwsze oficjalne wzmianki o osadzie pojawiają się w 251 roku p.n.e., gdzie występuje ona w dokumentach rzymskich jako miasto Matheolla. Na przestrzeni dziejów miasto przechodziło przez panowanie rzymskie, bizantyjskie, czy germańskie.

Włochy nigdy nie były gospodarczo jednolitym państwem, zawsze można było zauważyć podział na bogatszą, bardziej uprzemysłowioną i cywilizowaną Północ oraz biedniejsze i bardziej zacofane Południe. Po II wojnie światowej, w latach pięćdziesiątych XX wieku Włochy odnotowały dynamiczny skok cywilizacyjny i gospodarczy. Kraj został w 1952 roku współzałożycielem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, przekształconej potem w Europejską Wspólnotę Gospodarczą - poprzedniczkę Unii Europejskiej. Organizacja ta rozpoczęła proces integracji zachodnioeuropejskich gospodarek i jej powstanie było jednym z motorów gospodarczego boomu Zachodniej Europy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku.

Niestety nadal prosperity obejmowała głównie północne i środkowe (rejon Rzymu) Włochy, na południu Włoch nadal znajdowały się miejsca, w których czas się zatrzymał. Jednym z takich miejsc była Matera, miasto położone w Bazylikacie - rejonie położonym na południe od Bari. W najstarszej miasta, zwanej Sassi, nadal ludzie mieszkali w grotach wydrążonych w skałach, często w jednej grocie razem ze zwierzętami, bez prądu i bieżącej wody. Powstałe w gospodarstwie nieczystości były spłukiwane zebraną uprzednio deszczówką. Szerzyła się malaria, a wśród noworodków była duża śmiertelność.

Można by rzec - średniowiecze, ale ośmielę się zauważyć, ze w latach pięćdziesiątych XX wieku podobne warunki bytowania można było odnaleźć w wielu wsiach „ściany wschodniej" ówczesnej Polski. Niemniej mówiło się wtedy we Włoszech, że Bazylikata to miejsce zapomniane przez Boga i ludzi.

W roku 1945 Carlo Levi opisał dramatyczne warunki bytowania w Materze w książce „Chrystus zatrzymał się w Eboli", zaczęły się również pojawiać w prasie i innych wydawnictwach informacje o warunkach życia w tym mieście. Niech przemówi pisarz: 

„Drzwi były z powodu gorąca pootwierane. Przechodząc zaglądałam do wnętrz, które nie miały żadnych okien tylko drzwi dostarczające powietrza i światła. Czasem nie było nawet drzwi. Wchodziło się z góry po schodkach i zasuwało otwór. W owych ciemnych dziurach o ścianach z ziemi, widziałam łóżka, nędzne graty i łachmany. Na podłodze leżały psy, barany, kozy i świnie. Każda rodzina ma do rozporządzania jedną taką jamę i sypiają tu wszyscy razem: mężczyźni, kobiety, dzieci i zwierzęta. W ten sposób żyje dwadzieścia tysięcy ludzi. Dzieci bez liku. W upale, w chmarach much, w kurzu jest ich pełno wszędzie, zupełnie nagich albo okrytych jakimś łachmanem. Nie widziałam nigdy takiego obrazu nędzy, a przecież jestem przyzwyczajona już, z racji mego zawodu, mieć do czynienia co dnia z dziesiątkami dzieci biednych, chorych i źle utrzymanych. O tak rozpaczliwym widowisku nie miałam jednak pojęcia. Patrzyłam na dzieci siedzące przy drzwiach w gnoju, w słońcu, z oczyma na pół przymkniętymi, o powiekach czerwonych i nabrzmiałych. Muchy wciskały się do chorych oczu, a dzieci nie czuły, że im muchy włażą do oczodołów. To była jaglica. Wiedziałam, że tu panuje, ale widok choroby w tak strasznym brudzie i w tej nędzy był przejmujący. Spotkałam też inne dzieci z twarzami pomarszczonymi jak u ludzi starych i wysuszonych z głodu, o włosach pełnych wszy i nieczystości. Większość z nich miała brzuchy wzdęte, olbrzymie, a twarze żółte i cierpiące wskutek malarii. Kobiety widząc, że zaglądam przez drzwi, zapraszały mnie do wejścia. Widziałam wiec w tych jaskiniach ciemnych i cuchnących, leżące na ziemi dzieci, przykryte jakimiś łachmanami i dzwoniące zębami w ataku febry. Inne znów wyniszczała do ostateczności czerwonka. Niektóre twarzyczki z wosku dawały do myślenia, że tu panuje coś gorszego od malarii, może gorączka tropikalna, może Kala Azar, czarna febra. Matki także wynędzniałe, trzymające przy zwiędłej piersi źle odżywione niemowlęta, witały mnie uprzejmie, lecz ponuro. W tym prażącym słońcu miałam chwilami wrażenie, że znalazłam się w środku miasta dotkniętego zarazą.”

W 1952 roku rząd włoski podjął działania mające na celu poprawę poziomu życia mieszkańców Sassi. Podjęte środki były radykalne - przeniesiono ich do nowszej części miasta, w przypadku opornych (a byli tacy), używając przemocy. Jak się okazało, przysłowie o nieprzesadzaniu starych drzew tu również okazało się prawdziwe - wiele osób źle się czuło w nowych budynkach i wracała po kryjomu do Sassi, a policja patrolująca starą część Matery musiała ich ponownie siłą eksmitować.

Do 1987 Sassi stało opustoszałe. W tym roku władze Matery dopuściły możliwość dzierżawy domów pod warunkiem przeprowadzenia ich remontu wg ściśle określonych przepisów, z zachowaniem zabytkowego i jednolitego wyglądu domów. Sześć lat później UNESCO wpisało Sassi na listę światowego dziedzictwa. Od tego czasu notuje się turystyczny rozwój miasta.

Sassi, z uwagi na swą oryginalna architekturę, było naturalnym planem filmowym dla wielu filmów historycznych, m.in.:

1. 2008 - "Pasja" Mela Gibsona
2. 2016 - "Ben-Hur"
3. 2016 - "Młody Mesjasz"
4. 2018 - "Maria Magdalena" 

Część scen do ostatniego filmu z Jamesem Bondem „Nie czas umierać", była również kręcona w Sassi. 

DOJAZD DO MATERY Z BARI

My przyjechaliśmy do Matery na jeden dzień z Bari, to jedna z popularniejszych metod zwiedzania miasta, z uwagi na fakt, że w Bari znajduje się lotnisko i wielu turystów (w tym my) przyjeżdża właśnie tu na kilkudniowy pobyt.

Przy korzystaniu z komunikacji publicznej mamy dwie możliwości dojazdu z Bari:

1. Autobusami, z których większość odjeżdża z Via Giuseppe Capruzzi po południowej stronie dworca kolejowego Bari Centrale. Autobus jedzie około godzinę i 20 minut.
2. Pociągiem z dworca kolejowego Bari Centrale, która to podróż jest dłuższa o około 20 minut i według mnie o wiele ciekawsza.

Należy pamiętać, że dworzec Bari Centrale to tak naprawdę cztery niezależne dworce obsługiwane przez cztery niezależne linie kolejowe i trzeba trafić na właściwy. Pociągi do Matery odjeżdżają z dworca Ferrovie Apullo-Lucane, do którego wejście znajduje się na po północnej stronie Bari Centrale z ulicy Corso Italia, a sam peron znajduje się ponad peronami pozostałych dworców. Należy pamiętać, że pociągi do Matery nie kursują w niedzielę.

Dojazd koleją do Matery wymaga przesiadki w Altamurze, ale to w żaden sposób nie komplikuje dojazdu, ponieważ przyjazdy i odjazdy pociągów w tej miejscowości są wzajemnie zsynchronizowane, nawet w przypadku niewielkiego opóźnienia, czego doświadczyliśmy na własnej skórze. Pociągi są bardzo nowoczesne i zadbane, podróż przebiega bardzo komfortowo. Wprawdzie nie jechałem autobusem, ale na podstawie mapy mogę przypuszczać, że przejazd drogą szybkiego ruchu nie jest zbyt atrakcyjny krajobrazowo, natomiast trasa kolejowa jest bardzo ciekawa.

Przejazd odbywa się cały czas jednotorową linią kolejową, w początkowym etapie trasy (zaraz za Bari) mamy dość duży odcinek przejazdu przez gaje oliwne, możemy też „od tyłu" pooglądać włoskie domy jednorodzinne i trochę znajdującego się tam „syfu". W dalszym etapie trasy widzimy za oknem pagórkowate tereny, pola uprawne, smukłe drzewa, mate kamienne domki, a na horyzoncie południowe skraje Dolomitów. Wysiadamy na przystanku Matera Centrale (końcowa stacja to Matera Sud). 

Do poszukiwania połączeń kolejowych polecam aplikację Moovit lub stronę linii kolejowych: http://ferrovieappulolucane.it/ , dla połączeń autobusowych polecam stronę https://www.omio.com/ lub tożsamą aplikację Omio.

Zwiedzanie Sassi, podzielone na dwie części:

1. starszą, zwaną Sasso Caveoso-z domami przypominającymi groty, wydrążonymi w ścianach wąwozu Gravina,
2. nowszą, zwaną Sasso Barisano - gdzie groty są tylko elementem domów o bardziej tradycyjnej architekturze i konstrukcji można odbyć na dwa sposoby: 

Pierwszy jest bardziej intuicyjny, trzeba podążać tropem ciasnych uliczek i stromych schodów, na pewno zobaczy się mnóstwo ciekawych miejsc, niemniej może nam coś umknąć. 

Drugi jest bardziej metodyczny i zakłada przygotowanie sobie planu wycieczki, który uwzględni najważniejsze miejsca do obejrzenia, ale oczywiście dopuszcza jakieś modyfikacje na bieżąco. My zwiedzaliśmy Sassi wg drugiego sposobu, który pozwolił nam np. zajrzeć na wszystkie ważniejsze punkty widokowe w mieście, a kto mnie zna, to wie, że jedną z podstaw udanej wycieczki są dla mnie właśnie punkty widokowe.

ZWIEDZANIE MATERY

Naszą trasę zaczynamy na dworcu kolejowym Matera Centrale gdzie przyjechaliśmy z Bari pociągiem. Stamtąd nie mamy daleko do naszego pierwszego punktu na trasie zwiedzania.

Poniżej mapa, na której zaznaczyłem najważniejsze punkty na naszej trasie, opisane w tej relacji:

1. Piazza Vittorio Veneto, Palombaro Lungo, Belvedere Luigi Guerricchio
2. Sasso Barisano
3. Piazza Duomo, katedra
4. Piazza del Sedile
5. Piazza San Francesco
6. Via Domenico Ricola
7. Belvedere Piazza Pascoli
8. Sasso Caveoso
9. skraj Sasso Caveoso
10. Casa Grotta nei Sassi di Matera
11. wzgórze Monterrone i kościół św. Marii z Idris
12. kościół św. Piotra i Pawła
13. Via Madonna Delle Virtu
14. Sasso Barisano

1. PIAZZA VITTORIO VENETO

Plac znajduje się na styku starej zabudowy Sassi i nowszej, dziewiętnastowiecznej zabudowy Matery. Przy placu znajduje się trzynastowieczny kościół św. Dominika wraz z przyległym klasztorem. Pod placem znajduje się Palombaro Lungo - największy sztuczny zbiornik na wodę pitną zbudowany na potrzeby zaopatrywania mieszkańców. Budowa tych zbiorników rozpoczęła się w XVI wieku, stworzyły one system połączony kanałami. Ponieważ skały, na których zbudowano Sassi, są miękkie i przepuszczające wodę, ściany zbiornika zostały pokryte wodoodpornym tynkiem na bazie terakoty. Przy Piazza Vittorio Veneto znajduje się pierwszy z listy punktów widokowych na miasto. Polozenie Sassi na wzgórzach sprzyja występowaniu takich miejsc. Nazwa tego punktu to Belvedere Luigi Guerricchio, Widać z niego liczne budynki oraz uliczki i schody Sasso Barisano.

Palombaro Lungo

to my

Piazza Vittorio Veneto i kościół św. Dominika

Belvedere Luigi Guerricchio

2. ZABUDOWA SASSO BARISANO

Z punktu widokowego schodzimy w dół między domy Matery. Przed nami widać katedrę, kierujemy się w jej stronę tak intuicyjnie na azymut", plątaniną uliczek i schodów. Schody w Materze to chleb powszedni. Nie mam tutaj wiele płaskich ulic, prawie zawsze gdzieś się idzie w górę lub w dół. Przywołując teraz górską terminologię, znajdujemy się teraz w kotlinie pomiędzy Piazza Vittorio Veneto a Piazza Duomo, Warto tu zejść z najbardziej intuicyjnej trasy zwiedzania prowadzącej dnem kotliny, oznaczonej zresztą strzałkami i wspiąć się na nieco wyżej położone uliczki. Gwarantowane świetne wrażenia widokowe przy znikomej ilości turystów. Zupełnie jak w górach po zejściu z utartego szlaku.

jeden ze sklepów w pamiątkami w pomieszczeniu wykutym w skale

3. PIAZZA DUOMO

Platąniną ciasnych uliczek i schodów docieramy na Piazza Duomo. Stoi tutaj romańska katedra z XIII wieku, a z placu przed katedra rozciąga się piękny widok na Sasso Barisano. Kolejny punkt widokowy z długiej listy na dziś. Katedra po gruntownej renowacji na początku XX wieku jest znowu dostępna dla zwiedzających. Wejście do katedry jest biletowane, a program zwiedzania oprócz samej świątyni obejmuje ekspozycję muzealną w salach kompleksu.

katedra

panorama Sasso Barisano

czy taką sztukę powinny oglądać dzieci?

złote i nieskromne

główna nawa katedry

Wracamy się trochę i idziemy na Piazza del Sedile.

4. PIAZZA DEL SEDILE

Wkraczamy ponownie w bardziej żywe" okolice, przy placu znajdują się bary, kawiarnia, kilka sklepów. Sąsiadujące ulice: Via Duomo oraz Via delle Becoberie, mają handlowy charakter. Przy placu znajduje się wybudowany pod koniec osiemnastego wieku Palazzo del Sedile. Pałac był siedzibą władz w okresie, gdy Matera była częścią Królestwa Neapolu, obecnie mieści się w nim konserwatorium muzyczne.

Palazzo del Sedile

Trójkołowe pojazdy wożą turystów.

Zasiadamy na kawę. Kawiarnia nie jest tym, czego można by się spodziewać w Polsce. Raczej jest to taki kiosk z kawą: małe pomieszczenie przy placu, w którym głównym meblem jest ekspres do kawy. Nie ma w środku stolików, bo by się nie zmieściły, cztery stoliki są ustawione na placu. Cappuccino poranne kosztuje 1,50 Euro i jest pyszne. Popijając kawę obserwujemy poranne włoskie życie. Sprzedawczyni lub właścicielka (stawiam, że jedno i drugie) niewielkiego butiku stoi przed nim i długo rozmawia z jakąś kobietą. Po skończonej rozmowie siada koło nas i popija kawę nadzorując z pewnej odległości nadal otwarty butik. Dolce Vita. Plac łączy się płynnie z kolejnym - Piazza San Francesco.

5. PIAZZA SAN FRANCESCO

Duży plac, którego dominantą jest wybudowany w XIII wieku romański kościół św. Franciszka z Asyżu, później wielokrotnie przebudowany do obecnej barokowej postaci. Kościół jest otwarty, co we Włoszech nie jest regułą. Jest tu mnóstwo kościołów, niektóre są zamknięte na głucho nawet w niedziele i święta.

Uliczkami handlowymi podążamy w stronę głównego "deptaku" Matery.

 

Via delle Beccherie

katedra

taras w jednym z odnowionych domów

6. VIA DOMENICO RICOLA

Jedna z reprezentacyjnych ulic Matery z licznymi restauracjami i barami. My korzystamy z włoskiej lodziarni „I Vizi degli Angeli”. Lody mandarynkowe z bazylią są pyszne i mocno aromatyczne. Przy ulicy znajdują się dwa barokowe kościoły, nawet otwarte: kościół Czyśćca oraz kościół św. Klary z Asyżu. Zaglądam do nich, zdecydowanie bardziej wolę romańskie lub gotyckie wnętrza.

Na końcu Via Domenico Ricola znajduje się zbudowany w siedemnastym wieku Palazzo Lanfranchi. Budynek powstał z zamiarem przeznaczenia go na seminarium, natomiast od kilkunastu lat znajduje się w nim siedziba Narodowego Muzeum Sztuki Średniowiecznej i Współczesnej Bazylikaty.

kościół Czyśćca

Via Domenico Ricola

Palazzo Lanfranchi

lodziarnia I Vizi Degli Angeli

Po lewej stronie pałacu znajduje się kolejny punkt widokowy – widzimy z niego również najstarszą część Matery, czyli Sasso Caveoso. Punkt zwie się Belvedere Piazza Pascoli.

wąwóz Gravina

znajdujący się wewnątrz skały kościół św. Marii z Idris

7. SASSO CAVEOSO

Opuszczamy tę bardziej „deptakową” część Matery z kościołami i barami, znowu zanurzamy się w plątaninę wąskich uliczek, schodów i widokowych miejsc. Tak, Sassi to kopalnia motywów fotograficznych. Dziś (jest połowa marca) nie zauważamy w Materze tłumów turystów, a dodatkowo odnoszę wrażenie, że im dalej od Piazza Vittorio Veneto, tym jest ich mniej. W sumie standard. Wędrujemy sobie niespiesznie tymi krętymi zaułkami pomiędzy kamiennymi domami rozkoszując się ciszą, spokojem i zapachem dawno minionych czasów.

W tej części mamy coraz szerszy widok na wąwóz Gravina i znajdujące się po jego drugiej stronie groty skalne. Daje to wyobrażenie, jak wyglądało Sassi przed zabudową - właśnie tak. Teren wąwozu i płaskowyż znajdujący się po jego drugiej stronie, z licznymi grotami, kilkoma starymi kościółkami i ciekawym krajobrazem to wg mnie interesujący pomysł na całodniową wycieczkę – drugi dzień w Materze.

pranie - nieodłączny element krajobrazu włoskiego Południa

Restauracje czekają na gości.

Chcemy dojść aż na południowo-zachodni skraj uliczek znajdujących się nad wąwozem Gravina, ale skutecznie nam to uniemożliwiają trwające w kilku miejscach prace remontowo - budowlane i w związku z tym zagrodzone jest kilka przejść. Boimy się, że moglibyśmy utknąć, ale i tak dochodzimy daleko, tam gdzie docierają tylko naprawdę najwięksi zapaleńcy. Widzimy piękną panoramę z Sassi po lewej, wąwozem Gravina w środku płaskowyżem po prawej stronie wąwozu.

 

Sassi, wąwóz Gravina i groty po drugiej stronie wąwozu

wejście do jednego z domów wykutych w skale

W Sasso Caveoso można zwiedzić domy w charakterze muzealnym: w środku znajduje się oryginalne wyposażenie mieszkań, z których korzystały rodziny je zamieszkujące przed wysiedleniem w 1958 roku. Pierwszy z nich to Casa Grotto del Casalnuovo znajdujący się przy ulicy Rione Casalnuovo, drugi to Casa Grotta nei Sassi di Matera w okolicy kościoła św. Marii (Chiesa Santa Maria di Idris). Bilety do nich są dość drogie, kosztują 5 Euro, odpuszczamy sobie zwiedzanie.

Zdjęcie ze strony https://www.casagrottamatera.com

Kierujemy się w północną stronę, podążając w stronę kościoła św. Marii. Po drodze przechodzimy m.in. przez miejsce opisane na mapie jako Cimitero Barbarico, co się tłumaczy jako „cmentarz barbarzyński”.

przy Cimiterio Barbarico

ten plac to Cimiterio Barbarico

8. CHIESA SANTA MARIA DE IDRIS

Znajdujący się na wzgórzu Monterrone pochodzący z przełomu czternastego i piętnastego wieku kościół św. Marii z Idris jest jedną z ciekawszych świątyni do zwiedzania pośród licznych kościołów znajdujących się w Materze. Kościół jest z zewnątrz niewidoczny, ponieważ w całości wykuty jest w skale. Częścią kompleksu kościelnego jest pochodząca z XII wieku krypta św. Jana. Idziemy ją zwiedzać. Na ścianach krypty znajdują się zachowane w różnym stanie sakralne malowidła skalne powstałe od dwunastego do siedemnastego wieku. Strop krypty jest niski, jego wysokość to około 3-4 metry. Jest to bardzo interesujący obiekt, niestety w jego środku obowiązuje całkowity zakaz fotografowania i filmowania. Ręka mnie świerzbi do przycisku migawki, niestety lustrzanka jest dość głośna, w kościele znajdują się kamery, a Ukochanej niespecjalnie podoba się pomysł nielegalnego fotografowania, może ma wizję mnie wyprowadzanego z kościoła przez carabinieri, nie wiem, nie dopytuję się.

Zdjęcia z wnętrza pochodzą ze strony: https://www.oltrelartematera.it/en/home-2/

Z placu położonego po zachodniej stronie kościoła możemy podziwiać piękną panoramę Sassi z wieżą kościoła św. Piotra i Pawła położonego u stóp skały.

wieża kościoła św. Piotra i Pawła

restauracja obok kościoła

9. KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA I PAWŁA

Zbudowany na początku XIII wieku, wzbogacony o barokowe dzieła sztuki, ale zachowujący nadal surowy romański charakter, co bardzo lubię.

 

kościoły: św. Piotra i Pawła oraz św. Marii z Idris

Po zejściu ze wzgórza Monterrone wracamy do naszego punktu wyjścia, czyli na Piazza Vittorio Veneto. Nie chcemy wracać drogą najkrótszą, chcemy jeszcze nacieszyć się nowymi widokami, a najkrótsza trasa pokrywałaby się w dużej części z tymi częściami Matery, które już widzieliśmy.

10. SASSO BARISANO PO RAZ DRUGI

Przez Via Madonna Delle Virtu prowadzącą nad wąwozem Gravina docieramy pod klasztor św. Augustyna i stamtąd krętymi uliczkami idziemy pod punkt widokowy Belvedere Luigi Guerricchio z początku wycieczki.

 

kościoły: św. Piotra i Pawła oraz św. Marii z Idris

klasztor św. Augustyna, wąwóz Gravina

klasztor św. Augustyna

Na Piazza Vittorio Veneto obowiązkowa kawa przy stoliku na zewnątrz kawiarni połączona z podziwianiem pięknych Włoszek.

11. ZAMEK

Przed powrotem do Bari idziemy jeszcze na położony niedaleko od Sassi zamek Castello Tramontano. Niewielki zamek położony jest na wzgórzu w odległości ok. 0,5 km od Piazza Vittorio Veneto i otoczony jest niewielkim skwerem. Zamek pochodzi z początku XVI wieku i w porównaniu ze wspaniałościami Sassi nie robi wielkiego wrażenia, ale że jest blisko, to czemu by go nie zobaczyć. Aha, z zamkowego wzgórza nie widać Sassi.

Dwie panoramy z wycieczki:

 

z południowej części Sasso Caveoso

spod kościoła św. Marii z Idris

I to by było na tyle. Podsumowanie wydaje się być zbędne.

Sebastian Słota